رنگرزی سنتی فرش به سه منش اساسی انجام میگردد .
رنگرزی
مستقیم رنگرزی بی واسطه قدیمی‌ترین راه برای رنگ کردن الیاف میباشد . تهیه و تنظیم رنگ ارغوانی از پوست ارغوانی و بنفش و بعضی روش‌های به کارگیری از رنگزای ایندیگو نمونه‌ای بهترین قالیشویی در مشهد از رنگرزی مستقیم هست .
رنگزای
ثبت کننده آغاز پشم با نمک‌های خاصی مهیا میگردد تا رنگزا بتواند به الیاف پشم متصل شود و رنگزایی با رنگ تقریبا اثبات به دست بیاید . نمک‌های قلع، مس، آهن و آلومینیوم نمونه‌هایی از ثبت کننده‌های رنگ هستند . دسته ثبت کننده شدت رنگ را انتخاب می نماید .
رنگزای
خمی رنگزای ایندیگو در هزاره سوم یا این که چهارم گذشته از به دنیا آمدن مسیح کشف شد و رنگ کردن با ایندیگو یا این که نیل مثالی از رنگرزی فرش به راه خمی می باشد . این رویه ترکیبی از پروسه اکسایش و کاهش میباشد . رنگ آبی‌رنگ نامحلول در آب گیاه ایندیگو طی پروسه تخمیر استخراج میگردد . آن گاه این رنگ اکسید میشود تا رنگزای آبی به رنگزای زرد رنگ محلول در آب تبدیل می شود . رنگ در خم ریخته میگردد و پشم داخل خم انداخته میگردد . هنگامی که رنگرز پشم را از خم بیرون می‌آورد، رنگ اکسید میگردد و مجدد آبی رنگ نیلی (ایندیگو) نامحلول در آب به دست می آید . چون رنگزای آبی‌رنگ نیلی پیوندی شیمیایی با نخ برقرار نمیکند، الیاف رنگ شده، به ویژه الیاف پنبه‌ای مقاومت بالایی در برابر سایش ندارد .
رنگزاهای
طبیعی سال‌ها پیش رنگرزان متوجه شدند که هر چه پشم بیشتری در یک دیگ رنگرزی انداخته شود، رنگ‌ها ضعیف‌تر می شود . استادکاران از این نکته برای خلق و خوی رنگ‌های مورد نظر خود به کارگیری کردند . رنگ نخستین رنگی سیر و پر رنگ می باشد و رنگ‌های بعدی کم‌رنگ‌تر و روشن‌تر می گردد . با در حیث گرفتن این تغییرات میتوان فرشی دستبافت را با رنگرزی دستی تهیه کرد، این پدیده اصطلاحاً آب رگه (abrage) گفته می گردد . در ادامه مهمترین رنگزاهای ارگانیک و رنگ گیاهی نخ قالی مسئله به کار گیری در رنگرزی سنتی نخ فرش را معرفی می کنیم .
قرمز
و بنفش رنگزاهای قرمز و بنفش از گیاهان و حشره ها گوناگون به دست می‌آید .
رنگزای
روناس معمولی (روبیا تینکتوروم) رنگزای-روناس-معمولی
ریشه‌های این بوته که به ضخامت انگشت می باشد در رنگرزی سنتی به عمل برده می شود . خاستگاه روناس معمولی را آناتولی می‌دانند، اگر‌چه این گیاه در قزاقستان، کشور‌ایران و آسیای مرکزی غربی نیز یافت میگردد . طیفی از رنگ‌های قرمز‌رنگ تا بنفش از روناس معمولی به دست می آید .
گلرنگ
(کارتاموس تنکتوریوس) در گذشته رنگزای رنگ زرد استخراج گردیده از گلرنگ بدون مصرف، اما رنگزای قرمز آن، علی‌رغم ناپایدار بودن، با ارزش شمرده می شد . این قضیه در فرشهای لهستانی و در اصل اهل ایران قرن 16 و 17 میلادی به خوبی مشخص و معلوم می باشد که رنگ قرمز رنگ آن کاملاً محو گردیده میباشد . قرمز غالباً از رنگزاهای گرفته شده از حشره ها به دست می‌آید و برخی از معروفترین فرشهای دنیا با این رنگزاها به رنگ قرمز درآمده‌اند . برای نمونه فرش پازیریک رنگزای قرمزی دارااست که از قرمزدانه لهستانی به دست آمده است، سجاده‌های عهدوپیمان صفوی که در موزه توپکاپی مراقبت میشود، با لاک قرمز رنگ شده است، بافت‌های رومی پالمیر رنگ قرمز خود را از قرمزدانه آرارات داراست و ابریشم‌های سلاطین عثمانی و اکثری از گلیم‌ها و قالی‌های بعدی خاور زمین با قرمزدانه رنگ گردیده میباشد .
قرمزدانه
مدیترانه‌ای این حشره نوعی انگل است که روی درخت بلوط قرمز که در سواحل مدیترانه و احتمالاً کوهستان زاگرس کشور‌ایران وجود دارد، زندگی می‌کند . گونه‌های ماده پر از لاروهای متولد نشده جمع‌آوری میشود، در سرکه انداخته و سپس خشک می شود . به این ترتیب رنگ قرمز‌رنگ روشنی با سایه زرد رنگ کمرنگ، مشابه به قرمز‌رنگ روناسی از این حشره به دست می‌آید .
قرمزدانه
آرارات یا ارمنی (پورفیروفورا هاملی) قرمزدانه آرارات انگلی هست که روی ریشه‌های دو مدل علفی معاش مینماید که در باتلاق‌های نمکی دو طرف رود ارس می روید . این رنگزا روی ابریشم رنگ صورتی متوسط و روی پشم، رنگ قرمز‌رنگ تیره‌تری را به دست می دهد .
لاک
(کریا لاکا) لاک حشره بومی هندوستان و دیگر کشورهای جنوب شرقی آسیا است . حشره لاک ماده فارغ از بال و پر و آبستن روی شاخه‌های گیاهان می‌نشیند و شیره ان را می‌مکد . بعد از آن حشره ماده صمغ مانندی را ترشح مینماید که در نهایت کل کلنی را می‌پوشاند و توده‌ای در محیط شاخه صورت می گیرد که حشره ها را در فی مابین میگیرد . این شاخه‌ها جمع‌آوری میگردد و عملیات خاصی روی آن انجام میشود تا رنگ قرمز به دست بیاید .
تشخیص
قرمز‌رنگ روناسی از قرمز با منشأ حشره‌ای هر چند چشم بی‌تجربه نمی‌تواند رنگ‌های قرمز رنگ متفاوت را از نیز تشخیص دهد، ولی رنگ‌های قرمز با نیز تفاوت دارند . قرمز‌رنگ روناسی قرمزی گرم با سایه‌ای از رنگ قرمز رنگ میباشد که حتی به نارنجی رنگ می‌زند . در پیش‌رو قرمز‌رنگ استخراج شده از حشرات قرمز‌رنگ سردتری می باشد با ته رنگ آبی‌رنگ میباشد . تمایز قائل شدن بین قرمز لاکی و قرمز دانه از این هم دشوارتر میباشد . در کل قرمز‌رنگ قرمزدانه درخشان‌تر و براق‌تر از قرمز‌رنگ لاکی است، حال آن که قرمز رنگ لاکی تیره و مات می باشد .
زرد و نارنجی از گیاهان زیادی برای تولید رنگ رنگ زرد به کار گیری میشود، اگر‌چه بخش اعظمی از این رنگزاها پایداری بالایی ندارند .
گل
داوودی و انواع آن از گل‌های جدید یا این که کم آب برای تهیه و تنظیم رنگ رنگ زرد نارنجی با پایداری قابل پذیرش به کارگیری میگردد . گل داوودی در کل حوزه مدیترانه تا شرق دوردست و کشور ایران وجود دارااست .
انار
انار
از پوسته تازه یا این که خشک انار به کارگیری میشود . مخلوط انار و ثبت کننده آلومینیوم رنگ رنگ زرد با پایداری مطلوب و ترکیب انار با تثبیت کننده آهن رنگ زرد رنگ ـ قهوه‌ای تا مشکی با پایداری قابل پذیرش را به دست میدهد .
زعفران
از کلاله گل زعفران که قیمتی متساوی با طلا دارد، استفاده میگردد . جامه پادشاهان جمهوری اسلامی ایران با زعفران رنگ می‌شد تا به رنگ زرد رنگ درخشانی دربیاید که ولی پایداری بالایی نداشت . زعفران عموماً به تیتر ادویه، دارو و بو به کارگیری میشود .
قهوه‌ای
فقط یک نوع گیاهی شاخص برای تهیه رنگ قهوه‌ای وجود داراست که عبارت می باشد از درخت گردو .
درخت
گردو درخت-گردو
برگ‌های تازه یا این که کم آب و پوست گردو برای تهیه رنگزای قهوه‌ای با پایداری بالا به کار برده میشود . جذاب است بدانید که در فرشهای کلاسیک ترکیه مربوط به قرن پانزدهم تا هفدهم اثری از قهوه‌ای گردویی به دیده نمی‌خورد، ولی این رنگ در فرشهای دستبافت اهل ایران این دوران وجود داراست .
آبی
گیاه ایندیگو رنگ آبی‌رنگ زیبایی با تداوم بالا را به دست میدهد که بیش از چهار هزار سال می باشد که از آن به کار گیری می گردد . ایندیگو هیچ حریف گیاهی دیگری ندارد، اما امروزه ایندیگو تصنعی تنظیم میشود که از حیث ظاهری با رنگ طبیعی گیسو نمی‌زند . ولی گیاه ایندیگو با مولکول‌های الیاف لینک و پیوند شیمیایی برقرار نمیکند و تنها با لینک فیزیکی ضعیفی به سطح پشم متصل میشود . به همین استدلال می باشد که آبی‌رنگ ایندیگو در برابر سایش مقاوم نمیباشد . گونه‌های گیاهی مختلفی حاوی ماده رنگزای حیاتی ایندیگو وجود دارد، ولی صرفا از یک سری مدل از خانواده Indigofera برای رنگرزی سنتی به کارگیری میشود .
ایندیگو
ایندیگو
گیاه ایندیگو فقط گونه‌ای از خانواده Indigofera است که در سراسر دنیا در نواحی گرمسیر و نیمه گرمسیر وجود دارااست . گیاه پیشین از شکوفه دادن و پیش از طلوع آفتاب از روی زمین چیده میگردد . آن گاه جوانه‌های آن انقطاع میشود، تنه درخت روی آن گذاشته و روی آن آب ریخته میگردد . روند تخمیر در دمایی فراتر از 30 مرتبه سانتیگراد استارت میگردد تا آنزیم‌های مو جود در گیاه و باکتری‌ها شیره برگ‌ها را به گلوکز و ایندوکسیل زرد رنگ محلول تجزیه کنند . تخمیر 12 ساعت ادامه داراست . هنگامی که ایندوکسیل زرد رنگ با اکسیژن تراز آب ترکیب میشود، لایه رنگین کمانی از انواع ایندیگو شکل میگیرد . مواد باقی مانده از گیاه و مایع به دست آمده پس از اتمام تخمیر از هم انقطاع می شود . آنگاه یک پروسه اکسیداسیون طولانی شروع می شود . مایع زرد رنگ رنگ هم زده میگردد تا اکسیژن بیشتری وارد آن شود و رنگ آبی رنگ ایندیگو نامحلول تشکیل شود . رنگ آبی رنگ ته‌نشین می گردد و ماده دوغاب نظیر آبی‌رنگ رنگی به دست می آید که صاف می گردد . آب باقیمانده با جوشاندن یا این که رد کردن از یک پارچه توری ریزبافت یا این که بستر شنی قطع می شود تا در نهایت توده‌های آبی رنگ رنگ به جا بماند .
مشکی
از مخلوط تانن (جوهر مازو) با آهن رنگ سیاه به دست میاید که اما این رنگزا سبب ساز خوردگی پشم می شود . به کارگیری از نمک‌ها و لجن آهن کمتر به پشم آسیب می‌زند . به علاوه طی یک فرایند رنگ آمیزی نخ قالی سه مرحله‌ای میتوان رنگ سیاهی تولید کرد که به هیچ وجه ادله خوردگی پشم نمی باشد . مقدمه پشم با رنگزای ایندیگو به رنگ آبی‌رنگ درمی‌آید، آن گاه با علف زرد رنگ می گردد و در نهایت با روناس قرمز‌رنگ میشود . نتیجه حاصل رنگ سیاهی میباشد که در فرشهای کلاسیک دستبافت ایرانی به چشم می خورد .
